Yazar Yaşar Süngü'nün de köşesine taşıdığı bu tarihi mesele, fabrikanın CHP döneminde mi yoksa DP döneminde mi kapatıldığı sorusu etrafında şekilleniyor.
Tarihi kaynaklar ve iddialar, fabrikanın kapanma sürecinin tek bir olaya veya siyasi partiye bağlanamayacak kadar karmaşık olduğunu gösteriyor.
Kayseri Uçak Fabrikası'nın Kısa Tarihçesi
Türkiye'nin havacılık alanındaki ilk büyük girişimi olan Kayseri Uçak Fabrikası'nın kuruluş ve kapanma süreci birkaç aşamadan oluşur:
-
Kuruluş (1926): Fabrika, ilk adıyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) olarak 1926 yılında Kayseri'de kuruldu. Bu girişim, Türk Hükümeti ile Alman Junkers firmasının işbirliğiyle hayata geçirildi.
-
İlk Kapanma (1928): Junkers firmasının ekonomik sıkıntıları ve taahhütlerini yerine getirememesi gibi iç ve dış faktörler nedeniyle fabrika kısa sürede iflas etti ve kapandı.
-
Yeniden Açılış (1931): Fabrika, Kayseri Tayyare Fabrikası adıyla 1931 yılında yeniden açılarak 1939 yılına kadar yaklaşık 200 civarında uçak üretti.
Fabrikayı Kim Kapattı? İddialar ve Gerçekler
Fabrikanın tam anlamıyla işlevini yitirip uçak üretimini durdurması ise 1940'lı yılların sonu ve 1950'li yılların başında gerçekleşti. Tartışmanın ana odağı bu döneme yoğunlaşıyor:
1. Dış Yardım ve Siyasi Engeller (CHP Dönemi İddiası)
Fabrikanın üretiminin durmasında, II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası gelişmeler ve dönemin CHP hükümetinin politikaları etkili oldu.
-
Marshall Yardımı: 1942 sonrası başlayan ve 1950'lerde etkisini artıran ABD'nin Marshall Planı çerçevesinde Türkiye'ye hibe olarak eski model uçaklar verilmeye başlandı. Bu durum, yerli ve pahalı olan uçak üretimini ekonomik olarak anlamsız hale getirdi.
-
İsmet İnönü Dönemi: Bazı tarihçi ve yazarlar (Mahmut Övür gibi), Kayseri'deki de dahil olmak üzere yerli uçak üretim tesislerinin Demokrat Parti (DP) iktidara gelmeden önce, İsmet İnönü'nün Milli Şeflik döneminde (CHP hükümetleri) bürokratik engellerle ve destek eksikliğiyle fiilen üretimi durdurulduğunu ileri sürer.
2. Fabrikanın Nihai Akıbeti (1950 Sonrası)
-
Üretimin Durması: Uçak üretimi 1942 sonrası Marshall yardımlarının etkisiyle büyük ölçüde durdu.
-
Statü Değişikliği: Fabrika, 1950'li yıllarda uçak üreticisi kimliğinden çıkarılarak "Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi" olarak kullanılmaya başlandı.
Sonuç
Türk havacılık tarihine damgasını vuran bu fabrikanın kapanışı, tek bir siyasi karardan çok, Alman Junkers firmasının mali sorunları, II. Dünya Savaşı sonrası zorluklar, yeterli AR-GE desteğinin sağlanamaması ve en nihayetinde ABD'den gelen hibe uçaklar (Marshall Yardımı) gibi çok sayıda iç ve dış faktörün birleşimiyle gerçekleşmiştir. Fabrikanın üretiminin durdurulması ve amacının değiştirilmesi süreci, CHP'nin tek parti dönemi sonu ile DP'nin iktidara gelişi arasındaki hassas geçiş dönemine denk gelmiştir.