Bu sorunun cevabı, Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki azimli girişimlerden, uluslararası ilişkilerin ve ekonomik koşulların şekillendirdiği politikalara uzanan karmaşık bir hikayede yatıyor.
İlk Adımlar: Vecihi Hürkuş ve Uçak Üretiminin Temelleri
Türkiye'de uçak üretim fikri, havacılığımızın öncü ismi Vecihi Hürkuş ile filizlendi. Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı'ndaki hizmetleriyle tanınan Hürkuş, 1924 yılında Yunanlılardan ele geçirilen motorları kullanarak ilk Türk uçağı olan "Vecihi K-VI"yı üretti. Bu başarı, Türkiye'nin kendi uçağını yapabileceğine dair önemli bir umut ışığı yaktı.
Türk Hava Kurumu ve TOMTAŞ'ın Kuruluşu
Mustafa Kemal Atatürk'ün talimatıyla 16 Şubat 1925'te "Türk Tayyare Cemiyeti" adıyla kurulan Türk Hava Kurumu (THK), havacılık sanayisini kurma ve geliştirmeyi hedefliyordu. THK'nın kurulmasından yaklaşık 8 ay sonra, 15 Ağustos 1925'te Alman Junkers firmasıyla ortaklaşa Kayseri'de Tayyare, Otomobil ve Motor Anonim Şirketi (TOMTAŞ) kuruldu. 7 milyon Alman Markı sermayeli bu fabrika, 1930'lu yıllarda uçak üretim merkezi haline geldi ve 10 yılda 5 farklı tipte 134 adet uçak üretti. Ancak Alman Junkers firmasıyla yaşanan anlaşmazlıklar sonucunda sözleşme feshedildi.
Özel Sektör Girişimleri: Nuri Demirağ ve İlk Yolcu Uçağı
Türk havacılık sanayisine önemli katkı sağlayan bir diğer isim ise Nuri Demirağ oldu. 1936 yılında Beşiktaş'ta Türkiye'nin ilk özel sermayeli uçak fabrikasını kuran Demirağ, Yeşilköy'de de havaalanı ve fabrika inşa etti. Burada Selahattin Reşit Alan yönetiminde yapılan çalışmalar sonucunda 1936'da tek motorlu uçak, 1938'de ise Türkiye'nin ilk yolcu uçağı olan NUD-38 üretildi. Bu uçaklar, 1944 yılında dünya havacılığının A Sınıfı'na alındı. Ancak, THK'nın siparişlerden vazgeçmesi üzerine NUD-38'lerin bir kısmı Hollanda'ya ambulans uçağı olarak satıldı.
THK'nın Uçak Üretimi ve İhracat Başarısı
THK, 1936'dan itibaren Akköprü'de kurduğu atölye ile hafif uçak ve planör üretimine başladı. Daha sonra Etimesgut'a taşınan bu fabrika, İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi zulmünden kaçan Polonyalı mühendislerin de katkılarıyla üretim kapasitesini artırdı. THK, özellikle THK-5A nakliye uçağıyla önemli bir başarı elde etti. Paris'teki fuarda büyük ilgi gören bu uçak, Danimarka'dan sipariş alarak THK'nın ilk uçak ihracını gerçekleştirmesini sağladı. 1950'ye kadar THK, THK-1'den THK-16'ya kadar çeşitli tiplerde uçaklar üretti.
Türkiye'nin Uçak Fabrikası Neden Kapandı?
Türkiye'nin başarılı giden uçak sanayi hamlesinin sonu, İkinci Dünya Savaşı sonrası değişen dünya düzeni ve ekonomik koşullarla geldi. 1950'li yıllarda başlayan büyük ekonomik kriz ve ABD'nin Marshall Planı kapsamındaki askeri yardımları, Türkiye'nin savunma politikalarını etkiledi. ABD'den gelen askeri yardım ve hibe jet uçakları (Lockheed T-33 gibi), kendi uçak üretim projelerinin cazibesini azalttı.
Bu durum, THK'nın ordudan yeterli sipariş alamamasına ve mali zorluklar yaşamasına neden oldu. Sonuç olarak, Haziran 1952'de THK'nın uçak üretim faaliyetleri durduruldu ve Makine Kimya Endüstrisi Kurumu'na (MKE) devredildi. MKE, THK'nın geliştirdiği bazı modelleri üretme kararı alsa da, ABD'den hibe edilen jet uçakları bu projenin uygulanmasından vazgeçilmesine yol açtı. Mevcut üretim projeleri 1956 yılına kadar devam etse de, 1962 yılında tüm havacılık faaliyetleri tamamen durdurularak Türkiye'nin uçak fabrikası kapandı.
Bu kapanış, Türkiye'nin yerli uçak sanayisindeki önemli bir dönüm noktası oldu ve yıllarca tartışılan bir konu olarak hafızalardaki yerini korudu.
